Archeologia pamięci – w poszukiwaniu nieznanych grobów jeńców zmarłych w okresie II wojny światowej na terenie Stalagu VIII B (344) Lamsdorf.

Łambinowice (wcześniej niemieckie Lamsdorf) to niewielka miejscowość położona ok. 30 km na południowy wschód od Opola. Historia tego miejsca czyni go niezwykłym, ważną częścią dziejów regionu, a także kraju, Europy i świata jako takiego. To właśnie w niemieckim Lamsdorf w trakcie kolejnych konfliktów zbrojnych (wojna prusko-francuska, I wojna światowa, II wojna światowa), w latach 20. XX w. oraz już powojennych polskich Łambinowicach funkcjonowały w pobliżu miejscowości kolejne obozy jenieckie, przesiedleńcze i pracy przymusowej. Złożona i długa historia jeniectwa w Lamsdorf/Łambinowicach była jednym z powodów uznania części terenów poobozowych za przestrzeń wymagającą ochrony, posiadającej status Miejsca Pamięci Narodowej. Obecnie terenem tym opiekuje się Centralne Muzeum Jeńców Wojenny, którego celami są m.in. ochrona krajobrazu poobozowego, działalność edukacyjna, muzealna, społeczna, komemoratywna, ale także naukowa.

Najtragiczniejszy okres w dziejach jeniectwa Lamsdorf to II wojna światowa. W kompleksie obozów przetrzymywano jeńców wielu narodowości i armii – żołnierzy Wojska Polskiego (wrześniowców wziętych do niewoli po walkach nad Bzurą), żołnierzy Wspólnoty Brytyjskiej, ale także od drugiej połowy 1941 r. czerwonoarmistów, a pod koniec wojny m.in. Włochów czy też Polaków – powstańców warszawskich wziętych w niewolę w październiku 1944 r. Szacuje się, że w latach 1939–1945 r. zmarło w Lamsdorf ponad 40,000 jeńców – większość z nich było żołnierzami Armii Czerwonej. Tylko niewielka część z zmarłych została pochowana w oznaczonych, pojedynczych grobach. Do chwili obecnej nie wiadomo, gdzie pochowani zostali m.in. jeńcy polscy.

Od 2022 r. prowadzone są interdyscyplinarne badania naukowe dotyczące Miejsca Pamięci Narodowej w Łambinowicach. Ich kluczowym elementem jest archeologia – wykorzystanie jej metod, narzędzi, źródeł, podejścia badawczego do zadokumentowania materialnych śladów po obozach funkcjonujących w pobliżu Lamsdorf/Łambinowic w różnych okresach dziejowych. Jednym z najambitniejszych celów była próba odnalezienia nieznanych i nieoznaczonych grobów jeńców zmarłych w Lamsdorf w okresie II wojny światowej – ze źródeł historycznych jednoznacznie wynikało, że takie groby znajdują się na terenie Miejsca Pamięci Narodowej w Łambinowicach.

Dzięki integracji wielu metod badawczych i kategorii źródeł udało się w 2023 r. odnaleźć pierwsze nieznane dotąd pochówki. Wstępne interpretacje wskazywały na zlokalizowanie nieoznaczonej kwatery włoskich jeńców zmarłych w Lamsdorf pod koniec II wojny światowej. Zachowane źródła historyczne oraz przełamane znaki tożsamości potwierdziły fakt, że odnalezione ludzkie szczątki należą do dwóch Włochów zmarłych w drugiej połowie 1944 r. w Stalagu VIII B (344) Lamsdorf. Informacja ta została niezwłocznie zgłoszona odpowiednim instytucjom w kraju oraz Republice Włoskiej.

Na Miejsce Pamięci Narodowej zespół powrócił rok później. Badania terenowe wykonane we wrześniu 2024 r. w ramach projektu pt. „Lamsdorf/Łambinowice. Archeologia pamięci” jednoznacznie potwierdziły wstępne ustalenia. Zlokalizowane miejsce było nieznaną i nieoznaczoną kwaterą, na której chowano zwłoki zmarłych włoskich jeńców Stalagu VIII B (344) Lamsdorf. Odnaleziono i podjęto szczątki 60 osób. Co kluczowe, zachowane źródła historyczne oraz przełamane znaki tożsamości, które znajdowały się w prawie wszystkich grobach pozwoliły na imienne identyfikacje pochowanych osób. Pod koniec września 2024 r. szczątki odnalezionych Włochów przekazano w trakcie honorowej uroczystości stronie włoskiej.

Epilog

2 października 2025 r., czyli ponad rok od zakończenia badań archeologicznych na terenie Miejsca Pamięci Narodowej w Łambinowicach w Katedrze Polowej Wojska Polskiego w Warszawie odbyła się msza w intencji odnalezionych jeńców. Przedstawiciele włoskiego rządu dotarli do większości rodzin osób, które udało się odnaleźć i zidentyfikować. Szczątki 31. z nich zostały pochowane na Cmentarzu Żołnierzy Włoskich w Warszawie. Pozostałe rodziny życzyły sobie powrotu ich bliskich do kraju, żeby pochować ich we włoskiej ziemi, w rodzinnych stronach, pośród najbliższych. W trakcie pisania niniejszych słów trwają ostatnie przygotowania do stosownych uroczystości w różnych regionach Włoch.

Pokrótce przedstawione badania archeologiczne mają wartość naukową. Są one zarazem formą praktyki przywracania pamięci o czasach II wojny światowej i osobach zmarłych w różnych okolicznościach w jej trakcie – działaniem o wymiarze społecznym, kulturowym oraz humanitarnym. W najbliższej przyszłości planowane są dalsze badania archeologiczne w Miejscu Pamięci Narodowej w Łambinowicach – okoliczne lasy nadal skrywają nieujawnione groby, tak pojedyncze, jak i masowe osób, którym należy się szacunek. Głównym celem planowanych prac jest odnalezienie „wrześniowców”, który trafili do Lamsdorf i tam zmarli.

Autor: Dawid Kobiałka

Podziękowania

Badania dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Materiał promocyjny

Badania terenowe były dokumentowane na bieżąco. Z badań archeologicznych w 2024 r. w Miejscu Pamięci Narodowej w Łambinowicach powstał krótki film prezentujący wykonane prace:

Wykrywacze dla początkujących jak i dla profesjonalisty!